ایمنی در آزمایشگاه های شیمی

شایان ذکر است که یک مخلوط پاک کننده کلی برای تمام موارد وجود ندارد. شیمیدان باید با توجه به جنس ماده ای که پاک می کند و مقدار آن، اقدام کند. مثلاً، در صورتی که بدانیم مواد ته ظرف خصلت بازی دارند، محلول رقیق هیدروکلریک اسید یا سولفوریک اسید می تواند آن ها را کاملاً حل کند. به همین صورت، برای بقایای اسیدی، محلول رقیق سدیم هیدروکسید را می توان به کار برد. در این موارد محلول های آبی اسیدی و بازی را از طریق شستشو و با مقدار کافی آب باید خارج کرد.

در صورتی که بدانیم ماده ته نشین شده در حلال های آلی ارزان قیمت حل می شود، باید از آن ها استفاده کرد؛ در چنین مواردی حلال باید در بطری های جمع آوری مناسب ریخته شود و نه در ظرفشویی. مواد سنگین آلوده کننده ای که باقی می مانند باید به طریق مناسب دور ریخته شوند.

وقتی شیشه شور در دسترس باشد، ساده ترین راه برای زدودن مواد ته نشین شده، استفاده از شوینده های خانگی حاوی ساینده است، طوری که شیشه خش نیافتد. پودر شستشو یا مستقیماً داخل ظرف ریخته و با کمی آب مرطوب می شود یا روی یک شیشه شور پاشیده می شود و روی سطح کثیف مالیده می شود؛ سطح شیشه باید آن قدر ساییده شود تا کثافت آن پاک شود. این عمل در صورت لزوم باید تکرار شود. بالاخره، دستگاه باید به خوبی با آب مقطر آبکشی شود. در صورتی که ساییدن با مخلوط آب و پودر شستشو کاملاً رضایت بخش نباشد، می توان پودر را با یک حلال آلی مانند استون خیس کرد.

سه محلول شستشو موجود است که در صورت موفق نبودن روش های بالا می توان آن ها را به کار برد:

1- محلول گرم 15 درصد تری سدیم فسفات که به آن پودری زبر، مانند سنگ جوش اضافه شده باشد؛ این واکنشگر برای زدودن باقیمانده های قیری مناسب نیست.

2- عامل فعال سطحی بسیار کارآمد، دکون 90، که ادعا می شود برای هر گونه تمیزکاری در آزمایشگاه مناسب است. این ماده کاملاً قابل شستشو است، فسفات ندارد، زیست تخریب پذیر و غیر سمی است. به ویژه برای روغن های سیلیکون، گریس ها، باقیمانده بسپاری، قیر و قطران مناسب است.

3- مخلوط پاک کننده «کرومیک اسید». این محلول عمدتاً مخلوط کروم تری اکسید و سولفوریک اسید غلیظ است که قدرت اکسندگی شدید و انحلال پذیری بسیار دارد. روش مناسب تهیه آن به صورت زیر است:

5 گرم سدیم دی کرومات را در 5 میلی لیتر آب در یک بشر 250 می لی لیتری بریزید؛ سپس 100 میلی لیتر سولفوریک اسید غلیظ به آرامی و همراه با هم زدن مداوم به آن اضافه کنید. دما به 70 تا 80 درجه سانتی گراد افزایش می یابد. مخلوط را به حال خود بگذارید تا دمای آن به 40 درجه سانتی گراد برسد، سپس به داخل یک بطری خشک با در شیشه ای منتقل کنید و برچسب واضحی روی آن بچسبانید. پیش از استفاده از مخلوط برای شستشو، ابتدا باید ظرف ها آبکشی شوند تا حد امکان مواد آلی محلول در آب، به ویژه مواد کاهنده از آن ها خارج شود. پس از خارج کردن هر چه بیشتر آب تا حدی که عملی است، مقداری مخلوط پاک کننده وارد ظرف کنید، سطح کثیف را کاملاً با آن خیس نمایید و قسمت عمده مخلوط شستشو را دوباره به بطری بازگردانید. پس از مدت کوتاهی که مایع روی سطح ظرف پخش شد، همراه با تکان دادن، ظرف را کاملاً با آب شیر و سپس با آب مقطر بشویید.

استفاده از روش های فوق همان گونه که توضیح داده شد، برای خارج کردن باقیمانده های زیاد، مطمئن و قابل قبول است؛ هیچ گونه عمل شیمیایی دیگری نباید انجام گیرد، چون امکان انفجار وجود دارد. خارج ساختن نهایی باقیمانده به بهترین وجه با حمام های فراصوت انجام می گیرد. مخزن های مخصوص آزمایشگاه از 7/2 تا 85 لیتر حجم دارند؛ سیال این مخزن ها عموماً دکون 90 است. ظروفی که باقیمانده در آن ها زیاد است، نباید در این حمام ها تمیز شوند چون سیال به سرعت و به مقدار زیاد آلوده می شود و کارایی آن کاهش می یابد. مزیت دیگر این حمام ها قابلیت باز کردن اتصال های شیشه ای است که بر اثر تجزیه آلاینده های شیمیایی به هم چسبیده اند.

پس از شستشو و آبکشی با آب مقطر، دستگاه های شیشه ای کوچک را می توان با گذاشتن در آون با دمای 100 تا 120 درجه سانتی گراد به مدت تقریباً یک ساعت خشک کرد. اما، بسیاری از وسایل آلی بزرگ تر از آن اند که داخل آون خشک شوند و مضاعفاً پس از شستشو اغلب باید زود استفاده شوند؛ در نتیجه روش دیگری برای خشک کردن به کار می رود. در صورتی که وسیله با آب تر شده باشد، باید آب را تا حد امکان خارج کرد و سپس وسیله را با کمی الکل صنعتی یا استون شستشو داد. به منظور صرفه جویی، الکل صنعتی یا استون آبدار را باید در یک بطری برچسب دار جمع آوری کرد تا برای استفاده مجدد از طریق تقطیر، بازیابی شود. پس از شستشو با حلال آلی، خشک شدن به کمک مو خشک کن مخصوص آسان تر انجام می گیرد. این دستگاه یک بادبزن برقی است که هوا را از روزنه های یک صافی می مکد، از یک گرمکن عبور می دهد و از درون لوله هایی به سمت بالا می راند که پایه دستگاه هستند و طوری ساخته شده اند که بالن ها و استوانه های دهانه تنگی را که خشک کردن آن ها با شیوه دیگر مشکل است در خود جای می دهند؛ در انتهای هر لوله نگهدارنده دستگاه تعدادی سوراخ تعبیه شده است که موجب درست پخش شدن هوای داغ می شوند. در صورت نیاز می توان هوای سرد را هم در آن جریان داد.

با توجه به میز کار آزمایشگاه، می توان درباره مهارت او نظر داد. میز باید همیشه تمیز و خشک باشد؛ این کار در صورتی که دستمال های خشک و مرطوب همیشه کنار دست باشند، بسیار ساده است. وسایلی که فوراً مورد استفاده نیستند باید هر چه دورتر در قفسه ای که زیر میز است گذاشته شوند؛ در صورتی که لازم باشد آنها روی میز قرار داده شوند، باید به صورتی تمیز و منظم، مرتب شوند. شیشه آلات کثیف باید در ظروف پلاستیکی دور از محل کار گذاشته شوند تا این که یا تمیز شوند یا دور انداخته شوند. زباله های جامد و کاغذ صافی نباید داخل ظرفشویی انداخته شوند.

تمامی شیشه آلات باید به دقت تمیز شوند و در اکثر موارد پیش از به کارگیری در کارهای تهیه ای، در آزمایشگاه خشک شوند. بهتر است عادت شود همه شیشه آلات فوراً پس از استفاده شسته شوند چون عموماً، نوع آلودگی معلوم است. به علاوه، در صورتی که وسایل کثیف مدت قابل توجهی مانده باشند، تمیز کردن آن ها مشکل تر می شود، به ویژه اگر حلال های فرار در این فاصله تبخیر شده باشند.